الگوهای مختلف دلبستگی در کودکان وجود دارد؛ مثلاً برخی از بچه­ها کمتر از بقیه پیام می­فرستند یا گریه ‌می‌کنند. پاسخدهی توأم با حساسیت به نشانه­ های نوزاد، نظیر بغل کردن کودکی که دارد گریه می­ کند، به جای آنکه موجب تقویت رفتار گریستن شود، باعث می­ شود که نوزاد در ماه های بعد کمتر گریه کند. وقتی کودک پیامی برای مادر می­فرستد، تماس نزدیک بدنی او با مادر باعث می­ شود که در حین رشد، به جای وابستگی و چسبندگی بیشتر به مادر، اتکا به نفس بیشتری پیدا کند. مادرانی که پاسخی به پیام‌های ارسال شده از طرف کودک نمی­دهند، موجب مضطرب شدن بچه می­شوند. این گونه مادران اغلب ضریب هوشی کمتری دارند و از نظر هیجانی ناپخته­تر و جوانتر از مادرانی هستند که به پیام‌های کودک پاسخ می­ دهند[۳۲].


پدران و دلبستگی

تمام پژوهش­ها در زمینه دلبستگی متمرکز بر مادران و اطفال آن ها بوده ­اند ولی مسلم است که نتایج پژوهش­ها ‌در مورد پدران و سایر مراقبت­کنندگان اولیه صادق است[۳۳]. کودکان به پدر خود نیز همچون مادران دلبستگی پیدا ‌می‌کنند اما نوع این دلبستگی متفاوت است. معمولاً مادر طفل شیرخوار را برای مراقبت نگه می­دارد و پدر برای بازی. بچه پس از جدائی، در مقابل مادر و پدر اگر امکان انتخاب داشته باشد بسوی مادر می­رود اما در غیاب او برای کسب آرامش به پدر روی می­ کند. کودکانی که در خانواده­های گسترده یا با مراقبین متعدد بزرگ می­شوند قادرند با اشخاص زیادی دلبستگی برقرار کنند[۳۲].

وابستگی میان والدین و نوزاد (parent – infant attachment) عبارت است از: رفتارهایی که نشان دهنده وجود ارتباط محکم میان والدین و نوزاد ‌می‌باشد. بعضی شاخص ­ها برای نشان دادن وجود چنین ارتباطی عبارتند از:

• • نشان دادن توجه خاص نسبت به جنین

• • بیان کلامی مثبت نسبت به نوزاد

• • قرار دادن نوزاد در آغوش خود، لمس کردن، بوسیدن و صحبت کردن با نوزاد

• • داشتن تماس چشمی با نوزاد و لبخند زدن به او

• پاسخ دادن به واکنش­های نوزاد[۲۸].

مراحل دلبستگی

در نخستین مرحله دلبستگی که گاه مرحله پیش­دلبستگی خوانده می­ شود (از تولد تا هشت یا دوازده هفتگی)، کودکان سر خود را به طرف مادرشان برمی­گردانند، با چشم‌هایشان او را در می‌دانی به عرض صد و هشتاد درجه تعقیب ‌می‌کنند، به طرف صدای مادر خود می­روند، و حرکات منظمی در پاسخ به صدای مادر انجام می­ دهند. در دومین مرحله که گاه دلبستگی در حال تشکیل(in making) خوانده می­ شود(از هشت یا دوازده هفتگی تا شش ماهگی)، نوزادان به یک یا چند نفر از افراد محیط خود دل­بسته­اند. در مرحله سوم که گاه دلبستگی حتمی(clear-cut) خوانده می­ شود( از شش تا بیست­وچهار ماهگی) وقتی کودک از مادر یا مراقب خود جدا می­ شود، گریه می­ کند و سایر پیام­های حاکی از رنج و عذاب را از خود نشان می­دهد؛ این مرحله در برخی نوزادان ممکن است زودتر- حتی در سه ماهگی- پیدا شود. نوزاد وقتی به سمت مادر بازمی­گردد، دست از گریستن برمی­دارد و چنان محکم به او می­چسبد که گویی می­خواهد از بازگشت او کاملاً مطمئن شود. گاه فقط دیدن مادر پس از جدائی، برای متوقف شدن گریه کافی است. در مرحله چهارم (از بیست ماهگی به بعد) کودک، مادر­واره (mother figure) را مستقل از خود می­بیند و رابطه­ای پیچیده­تر با او برقرار می­ کند[۳۲].

اختلالات دلبستگی

مشخصه اختلالات دلبستگی، آسیب زیستی- روانی- اجتماعی است بر اثر محرومیت از مادر، فقدان مراقبت او یا جایگزین او و فقدان تعامل با او یا مراقب دیگر به وجود می ­آید. ریشه سندرم­های رشد ناکافی(failure-to-thrive syndromes)، کوتولگی روانی- اجتماعی، اختلال اضطراب جدایی، اختلال شخصیت اجتنابی، اختلالات افسردگی، بزهکاری، مشکلات تحصیلی، و هوش مرزی در تجارب منفی دلبستگی دیده شده است.

باولبی ‌در مورد الگوهای رفتاری کودکانی که به مدت طولانی( بیش از سه ماه) از مادر خود جدا می­شوند، ترتیبی قابل پیش‌بینی را ذکر کرده­است: اعتراض(protest)، یعنی کودک با گریه، صداکردن مادر، و جستجوی او به جدائی اعتراض می­ کند؛ یأس(despair)، یعنی به نظر می­رسد کودک امید خود را به بازگشت مادر از دست می­دهد؛ دل­گسستگی(detachment)، یعنی کودک خود را به لحاظ هیجانی هم از مادر جدا می­ کند. باولبی معتقد بود که در این مرحله، کودک ‌در مورد مادرش احساس دودلی می­ کند؛ هم او را می­خواهد و هم به خاطر اینکه وی را رها ‌کرده‌است، از او عصبانی است[۳۲].

تماس جسمانی بلافاصله پس از تولد بین مادران و نوزادان یک بخش اساسی و مهم از پیوند عاطفی اولیه بین آن ها‌ است[۳۴]. ماساژ نوزاد یکی از راه­های تماس فیزیکی بین نوزاد و افراد دیگر است[۱۲].

پوست تقریباً۱۵ تا ۲۰ درصد وزن بدن انسان را تشکیل می­دهد. به جز حس دیدن و شنیدن، مهم­ترین حس بدن حس لامسه است. پوست حاوی گیرنده ­های خاصی است که در تمایز لمس و فشار دخالت دارند[۳۵]. لمس یا تکلم بی صدا یا ارتباط غیرکلامی، احساسی فیزیولوژیک است که در نتیجه دریافت گیرنده های حس لامسه در پوست و تجزیه و تحلیل آن در مغز به وجود می ­آید. لمس راهی برای درک احساس آرامش، امنیت و محبت است و یکی از مؤثرترین روش­های ارتباط غیر کلامی معرفی شده­است. در هر ۱۰۰ میلی متر مکعب پوست به طور متوسط ۵۰ گیرنده حسی وجود دارد. توزیع گیرنده ­های حسی در قسمت­ های مختلف بدن متفاوت است. در قسمت قدامی بدن تراکم این گیرنده ­ها بیش از سطح خلفی است[۳۶].

بزرگترین ارگان بدن نوزاد پوست او و تکامل یافته­ترین حس نوزاد، حس لامسه است. حدود هفته ۳۰ حاملگی ساختار عصبی جنین جهت تشخیص درد کامل می­شوند به طوری که در نوزادان زودرس در طی انجام پروسیجرهای دردناک، سطوح هورمون­های استرس و فعالیت نوزاد افزایش می­یابد که می ­تواند به ‌عنوان واکنش به درد تفسیر شود[۳۷].

حس لامسه اساسی­ترین وسیله ارتباط شخص با محیط اطراف است. حس­های دیگر هرکدام در اندامی خاص از بدن تمرکز یافته­اند، در حالی که پوست در سراسر بدن گسترده می‌باشد. از بین روش های ارتباط غیرکلامی، لمس از مهم­ترین آن ها و در ضمن از ابتدایی ترین آن هاست[۳۶]. نوزاد تازه متولد شده رفتارهای غیرآگاهانه به لمس دارد. لمس گوشه لب و صورت نوزاد با نوک سینه مادر یا با انگشت باعث برگرداندن سر به آن سمت و جستجوی آن می­ شود( Rooting reflex) و یا با لمس کف دست نوزاد با چیزی، نوزاد آن را با دست ‌می‌گیرد (Grasping reflex). به دنبال گرفتن انگشت توسط نوزاد تعداد ضربان قلب او کاهش می­یابد که می ­تواند نشانه­ای از آرامش او باشد. این رفتارها در طول سالیان درازی است که به عنوان رفلکس­های نوزادی مورد بحث و تحقیق قرار گرفته­است[۳۷].



ماساژ

تعریف

مالیدن، ضربه زدن و مشت و مال دادن بدن که به صورت سیستماتیک و در جهت درمان صورت ‌می‌گیرد[۲۵].