در کنار این ضمانت اجراها، می‌توان به ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی اشاره نمود^[۴۷]. با توجه ‌به این ماده، ‌در صورتیکه هر یک از زوجین به دیگری خسارتی وارد نماید واردکننده زیان باید آن را جبران کند. ازآنجایی‌که در قوانین دیگر ازجمله قانون مدنی ضمانت اجرای دقیقی برای حقوق غیرمالی زوجه در نظر گرفته نشده است این ماده می‌تواند ضمانت اجرایی برای حقوق زوجه خصوصاًً حقوق غیرمالی او محسوب گردد. خسارت‌های معنوی‌ای که زوج بر زوجه ممکن است وارد نماید چه‌بسا به‌مراتب شدیدتر و غیرقابل‌تحمل‌تر از خسارت مادی باشد این آسیب حتی گاه نمود بیرونی نیز دارد. دکتر ناصر کاتوزیان در این زمینه می‌نویسد: «خسارت واقعی عبارت از شکست روحی و صدمه‌های عاطفی است که عدالت نمی‌تواند از آن چشم بپوشد ». (کاتوزیان، ۱۳۸۸، ۱۴۲) بر این اساس است که دیدگاه ضرورت جبران خسارات معنوی در این رابطه بیشتر از ضرورت جبران خسارات مادی احساس می‌شود هرچند قانون مدنی تا حدودی به آن اشاره نموده است؛ اما باوجود ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی، شکی در امکان جبران خسارت در حقوق غیرمالی زوجه ازجمله حق مواقعه و حق قسم باقی نمی‌گذارد.

ضمان ناشی از سوء استفاده از حق قسم و حق مواقعه

جبران خسارت ناروا در همه نظامهای حقوقی مورد توجه بوده و هست و چنانچه خسارتی بدون مجوز قانونی و به صورت ناروا به کسی وارد شود، موجب مسئولیت مدنی است. هر گونه حق شناخته شده و مورد حمایت قانونی تا زمانی می‌تواند موضوع این امر قرار گیرد که از آن سوء استفاده نشود؛ ‌بنابرین‏ هر گونه خسارت ناشی از سوء استفاده از حقوق، از باب تسبیب و مقررات مربوط به مسئولیت مدنی و نیز قواعدی مانند لاضرر و… موجب مسئولیت عامل ورود آن خسارت می‌باشد.

ازجمله حقوقی که زوجه ممکن است از آن ها سوء استفاده نماید، حق قسم و حق مواقعه است و هر گونه سوء استفاده از این حقوق از مصادیق سوء معاشرت می‌باشد و از آنجایی که قران مجید در روابط زوجین حکم به معاشرت به معروف داده است و این تعبیر قرآنی در مادۀ ۱۱۰۳ قانون مدنی به حسن معاشرت انعکاس یافته است^[۴۸]؛ ‌بنابرین‏ هر گونه خسارت ناشی از سوء معاشرت از جمله سوء استفاده از حق قسم و حق مواقعه تنها با تکیه بر قواعد عام مسئولیت مدنی قابل جبران می‌باشد و واردکننده زیان، به موجب قواعد مسئولیت مدنی، مسئول جبران خساراتی است که وارد نموده است. همان طوری که اشاره شد، حق قسم و مواقعه تابع عرف و عادت و مقتضیات زمان و مکان است. مثلاً ممکن است زوج شب نگهبان باشد و زوجه اصرار بر ادای حق قسم و حق مواقعه در شب بنماید که در واقع با این کارش از حقوقش سوء استفاده می نمایدو خسارتی از این طریق به زوج وارد شود.

‌بنابرین‏ با استنباط از مواد ۱ و۲ قانون مسئولیت مدنی اگر زوجه با سوء استفاده از حق قسم و حق مواقعه موجب خسارتی اعم از مادی یا معنوی بر زوج گردد(مثلا با توجه به مثالی که بیان آن گذشت زوج کارش را از دست بدهد) باید جبران خسارت نماید و دادگاه میزان زیان و طریقه و کیفیّت جبران آن را با توجّه به اوضاع و احوال قضییه تعیین خواهد کرد. مثلاً ممکن است دادگاه زوجه را مجبور به دلداری زوج یا اینکه او را مجبور به پرداخت مبلغی پول و…کند.

فصل ششم: حقوق مشترک زوجین و ضمان ناشی از نقص و سوء استفاده از آن

حقوق مشترک زوجین و ضمان ناشی از نقض و سوء استفاده از آن

حسن معاشرت

دستورات متعددی در قرآن کریم وجود دارد، مبنی بر آنکه روابط زوجین بر پایه معروف باشد. آیه ۱۹ سوره مبارکه نساء :«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ کَرْهاً وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَیْتُمُوهُنَّ إِلاَّ أَنْ یَأْتینَ بِفاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسی‏ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ یَجْعَلَ اللَّهُ فیهِ خَیْراً کَثیراً، اصل معاشرت به معروف را، یک اصل قرآنی و قانونی ثابت و حاکم بر روابط زوجین می شمارد که همه قوانین در ارتباط با وظایف و تکالیف زوجین را تفسیر می‌کند؛ به عبارت دیگر بعد از ازدواج، در موقعیتی که قانون‌گذار، در عرصه حقوق متقابل زوجین، برای هر یک از زن و مرد، وظیفه ای را تعیین می کند، اصل معاشرت به معروف، به عنوان موازنه ای در نظام خانوادگی، مانع آن می‌شود که طرفین از ناحیه حقی که به آن ها داده شده است، ضرری بر شخص مقابل وارد کنند. (احمدیه،۱۳۹۰، ۱۹۱)

در رابطه با معنای معروف در این آیه شریفه، علامه طباطبایی می‌نویسد: «کلمه معروف، به معناى هر امرى است که مردم در جامعه خود، آن را شناخته و با آن مأنوس باشند و بدان جاهل نباشند. معناى امر به معاشرت به معروف، معاشرتى است که در بین مأمورین ‌به این امر، یعنى مسلمانان، معروف باشد. معاشرتى در میان انسان‌ها معروف و شناخته شده است و در بین آن ها متعارف می‌باشد که یک فرد جامعه، جزء مقوم جامعه باشد، یعنى در تشکیل جامعه دخیل باشد و دخالتش مساوى باشد با دخالتى که سایر اعضا دارند و در نتیجه تأثیرش در به دست آمدن غرض تعاون و همکارى عمومى، به مقدار تأثیر سایر افراد باشد … این، آن معاشرتى است که در نظر افراد جامعه معروف است. در مقابل، معاشرت غیرمعروف این است که دیگران به او ستم کنند و استقلال او در جزئیت براى جامعه را سلب نموده و او را تابع و غیر مستقل سازند؛ ‌به این معنا که دیگران از حاصل کار او بهره مند بشوند، ولى او از حاصل کار دیگران بهره اى نبرد». (طباطبایی، ۱۳۵۲، ۲۵۵) از آنجا که یکی از کارآمدترین روش ها برای حفظ و تحکیم خانواده، ورود مباحث اخلاقی در حقوق خانواده است، قانون‌گذار قانون مدنی ایران نیز به تبعیت از قوانین اسلام در این زمینه، اولین تکلیف مشترک زن و شوهر را پذیرش حسن معاشرت با یکدیگر قرار داده است. ماده ۱۱۰۳ قانون مدنی، در این زمینه مقرر می‌دارد: «زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت یا یکدیگرند». حسن معاشرت یکی از تکالیف مشترک زن و شوهر است که این حسن سلوک بر اساس روابط معروف، پایه های زندگی را تشکیل می‌دهد و این همان اصلی است که قرآن کریم در آیات متعدد با بیان شیوا بر آن تأکید می‌کند؛ ‌بنابرین‏ مبنای حسن معاشرت، همان حاکمیت اصل معاشرت به معروف، در روابط زوجین است که از آیه شریفه «و عاشروهن بالمعروف» اخذ شده است.