۲-۲-۲ عوامل مؤثر در توجه
از مهمترین عوامل توجه و تمرکز، هشیاری است. هشیاری توسط بخش زیر قشری[۱۱۳] حفظ می‌گردد. سطح هشیاری توسط هسته عصب ۵ و ۷ در ساقه مغزی کنترل می شود. وقتی به صورت آب می زنیم هشیاری ما بالا می رود. یعنی عصب ۵ و ۷ را در مغز تحریک می‌کنیم. گاهی شنیدن یک خبر تأثیر زیادی در هشیاری دارد حتی بیشتر از زمانی که به صورت آب می زنیم. در اینجا سطح هشیاری توسط کرتکس بالا می رود. از دیگر عوامل مؤثر در توجه و تمرکز انگیزش است. ما همیشه با کمبود توجه مواجه نیستیم، گاهی بیش توجهی وجود دارد. مثل آسپرگر که این بیش توجهی در صحبت کردن، دیدن، شنیدن و غیره آن ها وجود دارد. یعنی وجود یک توجه که خود نوعی بیش توجهی است(پرد و گریدانوز، ۲۰۰۷).
در تمرکز و تظاهر توجه، بینایی و رفلکس خیره شدن مؤثر است اما پارامترهای دیگری نیز در آن مؤثر است از جمله حس شنوایی، لامسه و حس عمقی. فرد به محرک خیره می شود (بینایی)، ثابت می نشیند (حس عمقی) و با دستش بازی می‌کند (حس لمسی). افراد نابینا نیز توجه بسیار بالایی دارند اگرچه بروز بینایی ندارند (اسمیت، ۲۰۰۱).
سیستم های مغزی مؤثر در توجه سه بخش از جمله بخش خلفی لوب آهیانه[۱۱۴]، برجستگی های فوقانی[۱۱۵] و هسته پولوینار[۱۱۶] در تالاموس است. در صورتی که هسته پولوینار در تالاموس آسیب ببیند، فرد هدف را گم می‌کند و نمی تواند توجه نهایی یا مؤثر داشته باشد (چرمن[۱۱۷]، ۲۰۰۳). نیم‌کره راست به طور کلی در توجه غالب است، اگر چه شروع و انجام آن با نیم‌کره چپ است. نیم‌کره راست برآیند نهایی را از عملکرد نیم‌کره چپ می‌گیرد یا عملکرد نهایی را از بین می‌برد. نیم‌کره راست کل نگر و برآیند نگر است اما نیم‌کره چپ جزء نگر است. برای همین نیم‌کره چپ اکثراً غالب است. تفکر، تفحص، جستجوگری و نتیجه گیری محصول نیم‌کره راست است. محصول نهایی توجه خلاقیت است که کار نیم‌کره راست محسوب می‌گردد(پرد و گریدانوز، ۲۰۰۷).
۳-۲-۲ انواع توجه
توجه به هفت زیر گروه تقسیم بندی می شود (کول، ۱۹۹۸):
-
- توجه متمرکز[۱۱۸]: که عبارت است از تلاش برای تغییر جهت توجه به سوی محرک برجسته تر یا جزء برجسته تر از یک محرک (اسکایویزر[۱۱۹]، زیمرمن[۱۲۰]، کاک[۱۲۱]، ۲۰۰۰). به این ترتیب وظیفه اصلی توجه، برقراری تمرکز بر مکان هندسی در ترتیب پردازش اطلاعات است که از آن طریق محرک های مرتبط و غیرمرتبط با هدف متمایز می‌شوند (کَسِل[۱۲۲]، ۱۹۹۷).
-
- توجه انتخابی[۱۲۳]: عبارت است از ایجاد تمرکز بر یک جایگاه یا محرک خاص به جای توجه به چیزهای دیگر در یک محدوده زمانی خاص و محدود (اسکایویزر و دیگران، ۲۰۰۰) . بر این اساس توجه انتخابی نوعی از مهارت است که توانایی فرد را برای فیلتر کردن اطلاعات نامربوط یا پرت کننده ی حواس از اطلاعاتی که مرکزی یا مرتبط با عملکرد در حال انجام می‌باشند تعریف می‌کند (فران[۱۲۴]، ۱۹۹۸؛ هاردن[۱۲۵]و سال[۱۲۶]، ۱۹۹۷).
-
- توجه متمایز[۱۲۷] : عبارت است از توانایی فرد برای تمرکز روی دو مورد یا بیشتر از اجزاء منبع اطلاعاتی در دسترس.
-
- توجه مداوم[۱۲۸] : عبارت است از تلاش برای برقراری تمرکز روی محرک یا جایگاه خاص برای یک دوره طولانی از زمان (اسکایویزر و دیگران، ۲۰۰۰). توجه انتخابی و توجه مداوم دو نوع از توجه هستند که به خصوص در کم توان ذهنی آسیب دیده اند. سایر انواع توجه که توسط دانشمندان تعریف شده اند عبارت اند از:
-
- توجه پیش بین[۱۲۹]: جیمز[۱۳۰] معتقد است: ” تصویری که در ذهن است همان توجه است. پیش درک نیمی از درک چیزی است که در جستجوی آن هستیم. به این ترتیب توجه پیش بین، درک رخدادی در آینده نزدیک را تقویت می‌کند” ( جیمز، ۱۹۹۹).
-
- توجه آشکار[۱۳۱] : نوعی از توجه است که با حرکات قابل مشاهده مانند حرکات دست و چشم همراه است. این حرکات نشان دهنده تغییر تمرکز و توجه می‌باشد.
- توجه پنهان[۱۳۲] : در این نوع از توجه جهت نگاه و تمرکز تغییر می‌کند. بدون آن که حرکتی بخواهد انجام شود و این نوع از توجه بدون رخداد حرکتی واضح می‌باشد(وان دی و دیگران، ۱۹۹۷).
۴-۲-۲ عملکردهای توجه
توانایی برای توجه کردن و سازماندهی عمل یک فرایند تکامل مرکزی است که مسئول انتخاب هر چه زودتر بهترین محرک برای پردازش، تخصیص منابع بین اعمالی که در حال رقابت برای انجام شدن هستند و برقراری تلاش مداوم برای انجام عمل در دست اقدام می‌باشد. به این ترتیب توجه تعیین کننده کیفیت عملکرد در زمینه‌های مختلف درکی می‌باشد (زیمورا و اِنکا، ۱۹۹۸). مارتین[۱۳۳] (۲۰۰۲) نشان داده است ناتوانی در مهار توجه می‌تواند اساس پاتولوژیک در اختلال کمبود توجه و بیش فعالی داشته باشد. از دیدگاه نورو فیزیولوژیک وجود یک هدف و یک عامل پرت کننده حواس در میدان گیرایی یک نورون ایجاد ابهام و مداخله می‌کند که این ابهام توسط توجه سرکوب می شود. علاوه بر آثار سرکوب کننده، یافته های اخیر حاکی از آن است که توجه ممکن است جریان های هدف را که در بین عوامل پرت کننده حواس قرار دارد، با تعدیل کردن شروع همزمان فعالیت عصبی شدت بخشد (چان و مارویز[۱۳۴]، ۲۰۰۲). در این بین توجه تمرکزی فقط یک منبع از منابع اطلاعاتی را بررسی می‌کند. اما توجه تمایزی به صورت خودبه خودی بیش از یک منبع از منابع اطلاعاتی موجود- نه لزوماًً کلیه منابع- را به مراحل درکی بالاتر راه می‌دهد. به این ترتیب توجه یکی از منابع پایه ذهنی برای بسیاری از فعالیت های درکی است که نیازمند جستجوی بینایی و تمایز گذاشتن میان چند محرک است ( کاچوبی[۱۳۵] ، واشر[۱۳۶] و ورلیگر[۱۳۷]، ۱۹۹۷). توجه کردن به یک موضوع یا محل، کلیه فرایندهای عصبی را در کرتکس متأثر می‌کند. توجه کردن به یک شیء درک فرد از آن شیء را بهبود می بخشد ( رادریگاز و فریوالد، ۲۰۰۲). اجازه دنبال کردن موضوع متحرک یا تعیین موقعیت در زمان‌های مختلف را می‌دهد و امکان آگاهی هوشیارانه از حوادث را فراهم می‌کند (چان و مارویز، ۲۰۰۲). البته بین توجه و درک می‌تواند یک ارتباط دوطرفه وجود داشته باشد (اِسنودن[۱۳۸]، ۱۹۹۹). همان گونه که توجه می‌تواند عملکردهای درکی فرد را متأثر کند تکنیک های توانبخشی درکی نیز توانسته است عملکردهای توجهی فرد را تقویت کند. حافظه از سایر عملکردهای ذهنی است که می‌تواند تحت تأثیر توجه قرار گیرد. توجه برای شکل گیری حافظه اخباری لازم است. با کاهش منابع توجهی برای رمزگذاری اطلاعات که با حضور عامل پرت کننده حواس ایجاد می شود، عملکردهای فرد در زمینه آزمون های اجرایی، بازگویی و درک مجدد آسیب می بیند ( منجلز[۱۳۹]، پیکتون[۱۴۰] و کرایک[۱۴۱]، ۲۰۰۱). پنی[۱۴۲](۱۹۹۸) ارتباط بین توجه در رمزگذاری کردن و یادآوری مستقیم- مثل شناسایی مجدد- و یاد آوری غیر مستقیم- مثل سریع خواندن- را بررسی کرده‌است. وی نشان داده است که یادآوری مستقیم به شدت وابسته به تعریف توجه در مرحله کدبندی اطلاعات است(مک دونالد[۱۴۳] و مک لئود[۱۴۴]، ۱۹۹۸). با آسیب پذیری توجه تمایزی به خاطرآوری آزادانه آسیب می بیند و نسبت مواردی که در طی دوره بازشناسی به خاطر آورده می‌شوند کاهش می‌یابد( منجلز، پیکتون و کرایک، ۲۰۰۱). در مورد یادآوری غیر مستقیم نیز تنها نشان دادن هدف کافی نیست بلکه باید بدان توجه شود (مک دونالدو مک لئود، ۱۹۹۸).
