سنگ‌های قیمتی نمایانگر ثروت و تشخص بوده و فرمانروایان قدیم از نگین‌هایی که از این کانیهای جواهر ساخته شده بود استفاده می‌کردند. امروزه نگین‌های جواهر روی پایه هایی از طلا یا پلاتین نصب شده و برای زینت مورد استفاده قرار می‌گیرند. در زمان‌های قدیم سنگ‌های قیمتی علاوه بر ارزش مادی، بیشتر جنبه سحر و جادو داشته و به ‌عنوان طلسم برای صاحبان جواهرات محسوب می‌شده اند. باور بر این بوده که دارندگان طلسم قادر به دور کردن شیاطین، امراض و دیگر حوادث ناخوشایند از خود هستند و عقیده داشتند که فرشتگان آن ها را حمایت کرده و از سلامتی و خوشبختی برخوردار خواهند ساخت. دریانوردان با داشتن یکی از این طلسم‌ها اطمینان داشتند که راه خود را در دریا گم نکرده و به سلامت به خانه باز خواهند گشت. تا اوایل قرن نوزدهم همچنان اعتقاد بر این بود که سنگ‌های قیمتی به ‌عنوان شفا دهنده بیماری‌ها و ناراحتی‌های جسمی مؤثر هستند.

در نتیجه باور انسان‌ها به رابطه مافوق طبیعی بین سنگ‌های جواهر و عاملم ناشناخته، آن ها را مثلاً به ستارگان ربط داده و هر جواهر را به یک ستاره زودیاک (Zodiac) نسبت داده و برای هر ماه، ستاره ای و جواهر مشخصی را معین کرده بودند. تولد هر انسان را با جواهر مختص آن ستاره از مجموعه ستارگان مشخص می‌کردند و باور بر این بود که شخص متولد شده، به وسیله نگین جواهری مختص آن ستاره حمایت می‌شود.

۲-۱-۲- قدمت استخراج فیروزه

قدیمی ترین اطلاعی که از فیروزه در دست داریم به ۳۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح مربوط است و نوشته‌اند که فراعنه مصر این سنگ زیبا را از معادن شبه جزیره سینا استخراج کرده، در زینت آلات خود به کار می‌بردند و بدین گونه شاید استخراج فیروزه، قدیمی ترین استخراج کانهای صخره ای در تاریخ می‌باشد. ولی از همان زمان‌های باستان، بهترین و مطلوبترین فیروزه در معادن ایران به دست می‌آمده که از زمان‌های بسیار قدیم آن را استخراج و صادر می‌کرده‌اند. نام نیشابور با نام فیروزه همزاد است و در مقام تعریف، نیشابور را شهر فیروزه‌های درشت، شهری با سنگ‌های فیروزه و … می‌گویند. به شهادت گوهر شناسان دور و نزدیک، فیروزه نیشابور در روی زمین مقام اول را دارد. این سنگ گرانبها و پر ارزش که زینت بخش گنجینه‌های گرانبهای ثروتمندان جهان وخزاین ممالک می‌باشد همواره توجه جهانیان را به خود جلب ‌کرده‌است. اسناد موجود حاکی از این واقعیت است که سنگ‌های سبک وزن گران قیمت این شهر از دیرباز توجه امرا و کشورگشایان را به خود معطوف داشته است.

بعضی از کتب جواهر، کشف آن را به حضرت اسحاق نسبت داده‌اند. نمونه هایی که دراثر کاوش‌های باستان شناسی به دست آمده نشان می‌دهد که فیروزه در هزاره دوم قبل از میلاد در ایران به ‌عنوان سنگ زینتی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در دوره ساسانیان از فیروزه غیر از انگشتر و گوشواره و غیره ظروفی برای دربار سلاطین تهیه می‌شده است.

۲-۱-۳- علم شناخت سنگ‌های قیمتی و اهمیت آن در جهان

با توجه به مدارک به دست آمده از قرون دوم تا یازدهم هجری، نزدیک به ۳۵ عنوان کتاب در زمینه علوم مربوط به سنگ‌های قیمتی وجود دارد، به جرئت می‌توان گفت که بنیانگذاران علم جمولوژی (Gemology) یا علم شناخت سنگ‌های قیمتی، در جهان دانشمندان مسلمان ایرانی چون جابربن حیان طوسی، ابوریحان بیرونی، شیخ احمد سفاوی بوده‌اند و امروزه آثار بجا مانده از هنرمندان ایرانی آن دوره که به خط زیبای فارسی و یا آیات قرآنی مزین شده‌اند در موزه‌های مشهور و معتبر جهان نگهداری می‌شوند. امروزه استخراج و فرآوری سنگ‌های قیمتی بخش مهمی از اقتصاد کشورهایی مانند: برزیل، کلمبیا، افریقای جنوبی، استرالیا، برمه، سریلانکا، تایلند، چین، هند، کشورهای اروپایی، آمریکا و بسیاری از کشورها را تشکیل می‌دهد، ‌به‌صورتی‌که حذف این صنعت برای تعدادی از این کشورها حکم حذف صنعت نفت برای ایران را دارد.

ارزش تولید جهانی سنگ‌های قیمتی پس از فرآوری در سال ۱۹۹۵ میلادی به بیش از یکصد میلیارد دلار رسید. امروزه اهمیت بازار جهانی سنگ‌های قیمتی به حدی است که در اکثر کشورهای جهان متخصصان این رشته در محافل علمی-دانشگاهی ویژه ای تحت نام جمولوژی یا گوهر شناسی تربیت می‌شوند. در یک مقایسه اگر ارزش یک نگین زمرد با کیفیت عالی به وزن ۶۰ قیراط (۱۲ گرم) و به ارزش تقریبی یک میلیون دلار را قیمت ۱۲ گرم طلا به ارزش تقریبی یکصد دلار بسنجیم در می‌یابیم که چرا امروزه اکثر سرمایه گذاران کوچک و بزرگ در جهان، خرید سنگ‌های قیمتی را به خرید فلزات قیمتی ترجیح می‌دهند.

۲-۱-۴- انواع فیروزه

انواع فیروزه پس از رقم بندی بنابه نوع جنس آن هر یک به اسمی نامیده می‌شود. وجه تسمیه هر یک بر اساس رنگ و جنس و یا محل مصرف فیروزه است. این اسامی شاخص نوع فیروزه است. این انواع عبارتند از:

۲-۱-۴-۱- «عجمی»: فیروزه ای گرد و درشت است. دارای فیروزه تقریباً خالص به رنگ آبی سیر که اصطلاح فیروزه تراشها «گرچه» نامیده می‌شود. این نوع فیروزه وقتی تراشیده شد تبدیل به فیروزه ای صاف و خوش رنگ می‌شود. جنس آن سخت است. فیروزه عجمی گران قیمت ترین نوع فیروزه است.

۲-۱-۴-۲- «عجمی نیم رنگ»: از نوع قبلی کم رنگ تر است و گویا این نوع فیروزه را در بعضی از کشورهای خارجی به طور مصنوعی رنگ می‌کنند.

۲-۱-۴-۳- «عربی»: فیروزه تخت را گویند. وجه تسمیه این نوع فیروزه آن است که در عربستان مورد پسند و تقاضاست و دارای رنگ آبی سیر است و از نظر قیمت با نوع «عجمی» تفاوت بسیار دارد.

۲-۱-۴-۴- «توفال»: از جنس عربی است که سنگ آن از میان رفته و فقط لایه ای از فیروزه با رنگ آبی سیر باقی مانده که پس از تراش، «فیروزه باب کربلا» نامیده می‌شود.

۲-۱-۴-۵- «توفال نیم رنگ»: تفاوت آن با نوع قبلی آن است که به رنگ روشن تر است.

۲-۱-۴-۶- «توفال سفید»: رنگ آبی خیلی روشن دارد.

۲-۱-۴-۷- «چغاله»: فیروزه ای است درشت شبیه فیروزه عجمی اما به رنگ آبی کم رنگ. جنس آن سست است به طوری که نمی توان آن را بخوبی جلا داد و پرداخت کرد. به آن فیروزه «باب مکه» هم می‌گویند چون مورد پسند کشور عربستان سعودی می‌باشد. چغاله از نوع نازل فیروزه نیشابور است.

۲-۱-۴-۸- «شجری»: فیروزه‌های رگه دار را می‌گویند. سنگ آن به شکلی است که گویی دانه‌های ریز و درشت فیروزه را بر زمینه ای از رنگ سیاه یا زرد پهلوی هم چیده اند. وجه تسمیه «شجری» آن است که گاه رگه‌های آن به صورت شاخه‌های درخت نمایان می‌شود.

۲-۱-۴-۹- «شکوفه»: فیروزه ای است ریزتر از «چغاله» و فیروزه کمی دارد. این سنگ فیروزه را به صورت «شکوفه» یا «اشک» یا «لوز» می‌تراشند.