۲-۴-۱- نظریه پیتر برگر

دو قلمرو اصلی جامعه‏شناسی معرفت عبارتند از «زیست‌جهان اجتماعی» و «ساخت اجتماعی واقعیت». زیست‌جهان اجتماعی از آگاهی کنش­گران، یعنی شیوه‏­ای که انسان­ها واقعیت اجتماعی را برمی­‏سازند، سخن می‏­گوید. این آگاهی روزمره شامل رشته­‏ای از معانی مشترک بین فرد ودیگران است و یک «زیست‏جهان اجتماعی» را می‏­سازد. از منظر جامعه‏شناسی معرفت، هر نوع آگاهی تنها در موقعیتی خاص موجّه و معنادار است. لذا دیالکتیک بین آگاهی و واقعیت (ذهن و عین) باعث برساخته‌شدن واقعیت اجتماعی می‏­شود و توجّه به بعد آگاهی فهم واقعیت اجتماعی را مقدور می‏­سازد. در این چارچوب، برگر و همکارانش با برّرسی و تحلیل رابطه بین مدرنیته و تغییرات چارچوب­‏های شناختی و به تبع آن واقعیت‏­های اجتماعی، ‌به این نتیجه می‏­رسند که تفاوت چشمگیر و عظیمی مابین سنت (زیست‏جهان سنتی) و جهان مدرن (آن ها اشاره­‏ای به تفکیک مدرن و پست مدرن نمی­‏کنند) وجود دارد. آن ها معتقدند انسان به حکم انسان بودنش ناگزیر از زیستن در یک جهان، یعنی واقعیتی است که به زندگی معنا می­‏بخشد و زیست‏جهان در صدد بیان همین ویژگی بنیادی هستی انسانی است. همچنین فهم زیست­جهان برای تحلیل جامعه‏شناختی موقعیت‏های انضمامی بسیار مهم است. برگر و همکارانش در ادامه به تفاوت بین زیست‏جهان کنونی و گذشته و تأثیرات آن بر هویّت می‏پردازند، که در این بخش، نکات اصلی آن ارائه می‏ شود.

طبق این نظریه طی بخش عمده­‏ای از تاریخ بشر، افراد همواره در زیست‏جهان‏هایی کم‏وبیش یکپارچه زیسته‏اند. به رغم وجود تفاوت‏های میان بخش‏های گوناگون زندگی اجتماعی در جوامع پیشین، آن‏ها از طریق نوعی نظم معنایی یکپارچه­ساز(معمولاً نظم دینی) که همه بخش‏های متفاوت جامعه را در برمی­گرفت به «یکپارچکی» رسیده ­اند. «معنای ساده این نظم این بود که نماد‏های یکپارچه‏ساز به طور یکسان بخش‏های مختلف زندگی روزمره‏ فرد را دربرمی‏­گرفتند و فرد در همه حال پیوسته در «همان جهان» بود. او به ندرت، به جز با ترک جسمانی جامعه خود، این احساس را پیدا می‏­کرد که موقعیت اجتماعی خاصی می‏­تواند او را از این زیست‏جهان مشترک خارج سازد. امّا در جامعه شدیداًً تقسیم‌شده مدرن، بخش‏­های گوناگون زندگی روزمره افراد آنان را به جهان‏­های معنایی و تجربی کاملاً متفاوت و غالباً ناسازگار مرتبط می‏­کنند. این بخش‏­بندی (چندگانه شدن) نه تنها در سطح رفتار اجتماعی و عینی ملموس بلکه در سطح آگاهی نیز نمود دارد و بعد بنیادی این چندگانه شدن بروز دوگانگی در عرصه­‏های عمومی و خصوصی است.» (برگر و دیگران، ۱۳۸۱ :۷۳).

فرد در جامعه مدرن معمولاً از وجود نوعی دوگانگی شدید بین جهان زندگی خصوصی خود و جهان نهادهای عمومی که از طریق نقش‏های گوناگونش با آن‏ها پیوند دارد آگاه است. با این ‏حال چندگانگی درون هر کدام از این دو حوزه نیز وجود دارد. او در پیوند با این دو جهان، جابه‏جایی بین زیست‏جهان‏های مختلف را تجربه می ‏کند (برگر و دیگران، ۷۴:۱۳۸۱). به عبارت دیگر در اقتصاد مبتنی بر تکنولوژی، حرفه‏های گوناگون به ساختن زیست‏جهان‏هایی دست زده‏اند که در چشم ناظر بیرونی نه تنها بیگانه، بلکه به کلی نامفهوم‏اند و فرد همزمان، مجبور است با تعدادی از این جهان‏های بخش‏بندی‌شده تماس برقرار کند. قلمرو خصوصی نیز علی­رغم تلاش فرد برای حفظ یکپارچگی نظم معنایی و ساخت و نگهداری ‌زیست‌جهان، به دلیل انجام ازدواج‌های نا هم سنخ و مهاجرت فرزندان، از جهان والدین و حتّی تمایل شخصی به چندگانگی زندگی خصوصی، از این چندگانگی مصون نیست (برگر و دیگران، ۱۳۸۱: -۵-۷۴).

برگر و همکارانش معتقدند مدرنیته و پیامدهای آن (از جمله شهرنشینی مدرن)فرایند چندگانه شدنِ هر دو قلمرو عمومی و خصوصی را گسترش داده است، با این تفاوت که به نظر برگر توسعه شهری، تنها به معنای رشد ظاهری اجتماع‏هایی معین و بسط نهادهای خاصّ شهری نیست، بلکه فرایندی است در سطح آگاهی و بدین معنا صرفاً به آن اجتماع‏هایی که دقیقاً ممکن است شهر محسوب شوند(حومه شهرها) محدود نمی‏ شود. شهر پدیدآورنده سبکی از زندگی است که برای جامعه کنونی معیار محسوب می‏ شود. می‏توان بدین معنا «شهری» بود، ولی در یک روستا زندگی کرد. رشد چشمگیر رسانه ها، از این جهت باعث شهری شدن آگاهی بوده است که چندگانگی، ویژگی ذاتی آن است و درست به همین دلیل، یکپارچگی و ‌مقبولیت «زیست جهان» فرد را سست می‏­کند(همان۶-۷۵). در نتیجه، چنین افرادی نه فقط در دوران بزرگسالی، بلکه از همان آغاز تجربه اجتماعی­‏شان در دوران کودکی، کثرت زیست جهان­ها را تجربه می‏ کنند.

پرسش مهمی که برگر و همکارانش مطرح می‌­کنند این است که چندگانگی زیست جهان‏های اجتماعی چگونه در زندگی روزمره فرد بروز می‏­کند؟ آن ها برای ارائه پاسخ به یک پیش‌فرض(شبیه به رویکرد گیدنز است) معتقدند: این که خط‏مشی‏های زندگی، تثبیت شده نیستند بلکه در معرض تغییرات نسبی قرار دارند. فرد می‏تواند زندگی‏نامه های متفاوتی را برای خود مجسّم کند. به نظر آن ها این وضعیّت دارای پیشینه‌ای معرفتی شامل ذخیره‏ای از مسیرهای معمول زندگی است. یعنی فرد به طور همزمان در ذهن خود نه تنها به گوناگونی روابط اجتماعی آگاه است، بلکه می‌داند که باید به چندگانگی خط‏مشی‏های زندگی خویش نیز سامان بخشد (همان:۹-۷۷).

اصل سامان­دهنده این چندگانگی یک برنامه زندگی شامل جمع‏­بندی همه زمان­‏بندی‏­های مربوط ‏و نتیجه کلی معنای یکپارچه­‏ساز آن ها‏ست. «به عبارت دیگر، اصل سازمان‏­دهنده اساسی برای طرح­‏های زندگی‏نامه‏ای هر کس شغل اوست، و همین‏طور سایر طرح‏های مربوط به خط مشی‏های زندگی اوست که پیرامون شغل او دور می‏زنند»(همان:۸۰). ‌بنابرین‏ در جامعه مدرن، برنامه زندگی به منبع اولیه هویت‏یابی تبدیل می‏ شود هر چند که معمولاً خصلتی باز دارد و غالباً به شیوه‏ای کاملاً نامعین تعریف می‏ شود.

محل پیوند این نظریه با موضوع هویّت در این است که پروژۀ طرح‏­ریزی شده ‌زندگی‌نامه فرد شامل هویّت نیز می‏ شود. به بیان دیگر، فرد در برنامه‏ ریزی بلندمدبت زندگی خویش در زمینه این­که چه کسی خواهد بود نیز برنامه‏ ریزی می ‏کند. این برنامه ها در ارتباط با افراد مرتبط با شخص هم به لحاظ خط‏مشی‏های مطرح زندگی و هم به لحاظ هویّت‏های مطرح، هم­پوشانی دارند. روابط خانوادگی، به ویژه رابطه زناشویی، در این سهم‏بری از پروژه جایگاهی خاصّ دارند. این نکته وقتی آشکار می‏ شود که معیّن شود هویّت، به همان نسبت خط‏مشی‏های زندگی، بخشی از برنامه‏ است (همان:۳-۸۱).