لئون دوگی[۲] و ژرژسل[۳] معتقدند که حقوق بینالمللی حقوقی است که منحصراً روابط افراد را با یکدیگر تنظیم میکند (ضیایی بیگدلی، ۱۳۷۲: ۲۵-۲۴).
در تعریف عملیاتی حقوق بینالملل، مجموعه قواعد حقوقی که با توجه به روابط حاکم بر جوامع بینالمللی نشان میدهد که اجرای تحریمهای متفاوت علیه ایران مشروعیت قانونی دارد یا خیر؟
فصل نخست
کلیات و مفاهیم
در این فصل پژوهشگر میکوشد بیشتر در مورد مفاهیم و مبانی نظری و پیشینه پژوهش، مطالبی را ارائه نماید. ابتدا در مورد تعاریف تحریم و انواع آن و سپس تاریخچه تحریم و نظریه های مربوط به آن را از منظر حقوق بینالملل و نتایج تحریم علیه ایران را بیان داشته و سپس پیشینهای از پژوهشهای انجام پذیرفته در خصوص تحریم علیه ایران را در ایران و جهان ذکر نماید.
لازم به توضیح است در جمع آوری پیشینه تحقیق در ایران و خارج از ایران، منبع اصلی پایان نامههای دانشجویان و مقاله پژوهشها ارائه شده در ایران و جهان بوده که در صفحه منابع و مآخذ به تفضیل آورده شده است.
۱ـ۱ مفاهیم
۱ـ۱ـ۱ تعریف تحریم اقتصادی
برای اینکه بخواهیم تعریفی از کلمه تحریم به دست دهیم باید تعاریف فنی و تشریحی را که از این عبارت میشود تفکیک کنیم در اینجا میخواهیم به تحریمهای اقتصادی بپردازیم که از مقررات تجاری مجزا است. مقررات تجاری محدودیتهایی است که دولتهای ملی بر تجارت بینالمللی اعمال میکنند به ظاهر همان تاثیر تحریمهای اقتصادی را دارند اما اهداف دیگری را دنبال میکنند اینگونه محدودیتهای تجاری اهداف تعیین شده سیاست تجاری یک دولت است در حالی که در تعریف تحریمهای اقتصادی آن را چون ابزاری برای نیل به اهداف سیاست خارجی مطرح میکنند به همین دلیل دولت آمریکا در پیشبرد خارجیاش به تحریمهای اقتصادی روز افزون متوسل میشود.
افزون بر این، باید بین عبارت فنی «تحریمهای اقتصادی» پیچیده است زیرا برخی اهداف سیاست تجاری ممکن است با اهداف یا شیوه ها و روشهایی که در برنامه تحریم اقتصادی به کار گرفته میشود شباهت پیدا کند. افزون بر این ممکن است برخی از شیوه های کاربردی تحریمهای اقتصادی وارد سیاست اقتصادی بینالمللی گردد. با وجود این بنظر میرسد که اهداف سیاست خارجی که از طریق اعمال تحریمهای اقتصادی دنبال میشوند خارج از سیاست عمومی اقتصادی باشد.[۴]
از نظر«باری آی. کارتر[۵]» تحریمهای اقتصادی به معنی تدابیر قهر آمیز اقتصادی علیه یک یا چند کشور برای ایجاد تغییر در سیاستهای آن کشور است و یا دست کم بازگو کننده نظریات یک کشور درباره این قبیل سیاستهای دیگران است.
در تعریفی از کتاب هافبوئر[۶] و شوت[۷] و اولویت[۸] در خصوص تحریم اقتصادی آمده است به معنی بازپسگیری عمدی یا تهدید به بازپسگیری روابط معمول تجاری یا مالی از سوی یک دولت است.[۹]
البته در این تعاریف از تحریمهای اقتصادی از جمله تعرفهها و سهمیهها یا تضمین دسترسی به بازار یا تطبیق یا تزئینات تجاری شده است که با هدف اقتصادی در برقرار میشود. اینها عکسالعملی است به رفتار اقتصادی یک کشور، تحریمهای اقتصادی برای اهداف سیاست خارجی به کار گرفته میشود و هدف از آن تغییر رفتاری کشور هدف است.
عبارت «تحریمهای اقتصادی» به معنی اقدامات غیر نظامی آمریکا است که تاثیر نامطلوبی بر انتقال کالا خدمات یا داراییهای ما به یک کشور خارجی خاص ندارند و هدف از برقراری آن، یا مجازات آن کشور یا وارد ساختنی آن به تطبیق خود با اهداف سیاسی یا بیان ناخرسندی آمریکا از اقدامات و رفتارهای آن کشور است.[۱۰]
در واقع به عبارت سادهتر تحریمها یکی از انواع اقدامات غیرنظامی است که در ماده ۴۱ منشور ملل متحد به جهت اعمال فشار بر کشورهای ناقص صلح یا متجاوز پیشبینی شده است و عبارت است از منع صادرات یا واردات تمام یا بعضی از محصولات کالاهای مورد نیاز کشور تحت تحریم و ایجاد ممنوعیت از فعالیتها و محدودیت در آن کشورهاست.
تحریم اقتصادی اغلب به عنوان جایگزین جنگ و اعمال قوه قهریه تلقی میشود و شامل انواع روابط اقتصادی اعم از تجاری و مالی است و کشورهای مختلف از تحریمهای محدود اقتصادی برای مقاصد سیاسی خود علیه کشورهای هدف استفاده میکنند. ولی این نوع تحریم عموما کم اثر بوده است. تحریمهای همه جانبه از سوی سازمانهای بینالمللی نیز بندرت صورت گرفته است.
۱ـ۱ـ۲ انواع تحریمها
تحریم اقتصادی را عموما بر دو نوع میدانند یا آن را در دو زمینه اعمال میکنند:
الف: تحریم تجاری در تحریم تجاری صادرات و واردات به کشور هدف محدود یا قطع میشوند.
ب: اعمال محدودیتها: در این نوع تحریم کشور هدف مورد قطع مطالبات مالی قرار میگیرند و یا مطالباتهای کشورهای دیگر کاهش مییابد از روی دیگر به منشا تحریم، آن را به سه دسته تقسیم میکنند:
۱) تحریمهای یک جانبه
۲) تحریم از سوی چند کشور
۳) تحریم توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد
البته ناگفته نماند تحریم اقتصادی برای هدفهای استراتژیک معمولا جایگزین گزینه جنگ میشود و لذا هزینه اقتصادی آن به مراتب از جنگ برای کشور یا کشورهای اعمال کننده کاملا قابل توجه است. به تحریمهای اقتصادی برای هدفهای استراتژیک معمولا ۴ مرحلهای است:
اول: تشویق کشور هدف به طور خصوصی و از راه مذاکره
دوم: در خواست علنی از کشور هدف و اعلام عمومی آن
سوم: مشورت با متحدین برای اقدام نظامی
چهارم: آغاز تحریم از سطح غیراقتصادی
این تحریمها معمولا قبل از تحریمهای اقتصادی آغاز میشود هدف آن ترغیب کشور هدف به تغییر سیاست مورد نظر است.
تحریم غیراقتصادی بسته به نوع کشور و شرایط موضوع متفاوت است ولی میتواند موارد زیر را در بر گیرد:
۱٫ لغو ملاقاتهای چند جانبه
۲٫ خودداری از اعطای ویزا
۳٫ کاهش سطح نمایندگیهای سیاسی
۴٫ جلوگیری از عضویت کشور هدف در سازمانهای بینالمللی
۵٫ مخالفت با میزبانی کشور هدف برای اجلاسهای بینالمللی
۶٫ خودداری از کمکهای مالی و مساعدتهای رسمی
۷٫ قطع ارتباطات تلفنی رادیویی، حمل و نقل هوایی دریایی و زمینی
البته گروهی تحریمها را به دو دسته «تحریمهای خصوصی یا ملی» و «تحریمهای دولتها علیه یکدیگری تقسیمبندی میکنند که منظور از تحریمهای خصوصی یا ملی میتوان توسط افراد گروه ها یا تشکیلات غیردولتی به منظور وادار کردن کشور خارجی یا اتباعش یا حتی دولت متبوع خود این افراد به انجام رفتار مشخصی باشد. تحریمهای خصوصی معمولا مطابق با حقوق ملی مورد قضاوت قرار میگیرند مگر اینکه دولت آن ها را آغاز کرده یا دستور داده باشد یا به وسیله معاهدات دو جانبه دولت متعهد شده باشد که جلوی تحریم را بگیرد و اگر مشخص میشود که یک تحریم خصوصی غیرقانونی بوده تنها در موارد نادری همچون موارد مربوط به نقض حمایت از زندگی و اموال بیگانگان مسئولیت بینالمللی دولت مطرح خواهد شد.